گلاب گیری کاشان یکی از سنت های رایج و بسیار زیبای کاشان است که هر ساله جمعیت زیادی از دوستداران طبیعت را به سمت این شهر حرکت می دهد. این مطلب از گروه سفر شادمگ در خصوص آداب و رسوم و همه اطلاعات خاص در خصوص گلاب گیری کاشان است. با ما همراه باشید.
تاریخچه گلاب گیری کاشان
گل سرخ یا گل محمدی از گذشتههای دور یکی از مهمترین محصولات کشاورزی ایران بوده است و از گیاهان بومی کشور ما به شمار میرود. بر طبق مدارک موجود، برای نخستین بار بذر این گل را در دوره حکومت صفویان از ایران به ترکیه و سپس سوریه و بلغارستان فرستادند. گلاب تولیدی ایران نیز یکی از مهمترین کالاهای صادراتی ایران از گذشته تاکنون بوده است. در قدیم از طریق راه ابریشم گلاب ایران را به کشورهای چین و هند میبردند و امروزه نیز بخش قابلتوجهی از گلاب تولیدی ایران به سایر نقاط جهان فرستاده میشود.
روش تهیه گلاب از گل محمدی به شیوه سنتی و با استفاده از فرآیند تقطیر از هنرهای باستانی ایرانیان است. دانشمندان برجسته ایرانی مانند حکیم ابوعلی سینا در زمانهای دور تلاشهای زیادی برای تهیه اسانسهای دارویی از انواع گیاهان به کمک تقطیر انجام دادند. گرچه شهرهای استان فارس را نخستین مکان تولید گلاب ایران میدانند، با گذشت زمان، کاشان و شهرهای اطرافش این لقب را از آن خود کردند و در حال حاضر هر ساله چندین هزار تن گلاب در این منطقه تولید میشود.
قدمت کاشت بذر گل محمدی در ایران به حدود ۷۰۰۰ سال میرسد و نزدیک به ۱۰۰۰ سال است که گلاب گیری به شیوه سنتی در کشورمان اجرا میشود. گرچه امروزه ابزار مدرن و پیشرفتهای برای عصارهگیری از گیاهان و گلهای معطر وجود دارند، گلاب گیری کاشان به شیوه سنتی نیز هم چنان متداول است.
بهدلیل اقلیم خشک و کویری اطراف کاشان، رویش گلهای محمدی در مزرعههای این شهر و روستاهای اطراف آن سبب شگفتی بسیاری از گردشگران میشود. به همین دلیل، مراسم گلاب گیری کاشان با آئینی منحصربهفرد و شکرگزاری فراوان انجام میشود. در سالهای نه چندان دور این مراسم با آدابی خاص مانند حمل بار مزرعهها بهوسیله شتر و جشن و پایکوبی همراه بود. امروزه گرچه برگزاری مراسم گلاب گیری کاشان با شادی و پایکوبی همراه است؛ اما بسیاری از سنتهای قدیمی رنگ باختهاند.
در فصل گلاب گیری با سفر به کاشان میتوانید در مزرعههای گل محمدی قدم بزنید و در مراسم گلاب گیری شرکت کنید. در طول فصل گلاب گیری شهرها و روستاهای مختلف کاشان مملو از عطر گل محمدی میشوند و سفر به این منطقه در اردیبهشت ماه یکی از بهترین انتخابها است.
شیوه سنتی گلاب گیری در شهرها و روستاهای اطراف کاشان یکی از کارآمدترین شیوههای عصارهگیری در جهان به شمار میرود و از آن با نام «لتان» یاد میشود. در کاشان و شهرها و روستاهای اطراف آن از مراسم گلاب گیری با نام «عید گلابی» یاد میکنند.
در حال حاضر گل سرخ یکی از محبوبترین گزینهها برای کشاورزان کاشانی به شمار میرود و بیش از ۲۰۰۰ هکتار از زمینهای زیر کشت در اطراف کاشان به کاشت گل سرخ اختصاص دارند. در این میان برای رقم قابلتوجهی از خانوادههای کاشانی نیز در زمان برداشت و اجرای مراسم گلاب گیری در کاشان، شغل ایجاد میشود.
بخش قابلتوجهی از گلاب تولید شده در کاشان را هر ساله به دیگر نقاط جهان صادر میکنند که درآمد قابل توجهی نیز دارد. بهجز گل محمدی از بسیاری دیگر از محصولات کشاورزی و گیاهی کاشان نیز انواع عرقیات سنتی تهیه میشوند که مصارف دارویی زیادی دارند. آیین گلاب گیری کاشان از سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است.
فصل گلاب گیری کاشان
فصل گلاب گیری کاشان از اوسط بهار آغاز میشود و تا اواخر این فصل نیز ادامه دارد. در این زمان از سال، بوی گل محمدی بخشهای مختلفی از شهر کاشان و شهرها و روستاهای اطراف آن را پر میکند. در فصل بهار بسیاری از مردم کاشان به کار در مزارع گل محمدی و کارگاههای صنعتی گلاب گیری مشغول میشوند و این صنعت اشتغال فصلی در کاشان را پررونق کرده است. بسیاری از ساکنان شهر کاشان در حیاط کوچک خانه خود مشغول به گلاب گیری میشوند.
فصل گلاب گیری کاشان در بهار از نخستین روزهای اردیبهشت آغاز میشود و تا پایان خرداد ادامه دارد.
بهترین زمان برای سفر به کاشان فصل بهار است و از نیمه این فصل گلهای محمدی در مزارع گل کاشان به چشم میخورند. البته در شهرها و روستاهای مختلف با توجه به اختلاف دما، زمان شکوفایی گلهای سرخ از نیمه اردیبهشت ماه تا اواخر فصل بهار متغیر است. مزارع گل محمدی در روستاها و شهرهایی که در ارتفاع کوهستانی قرار دارند بهدلیل آب و هوای سردتر در خرداد ماه به بار مینشینند و در سالهایی که هوا سردتر است، گلاب گیری در این مناطق تا پایان خرداد ماه طول میکشد.
در کاشان و مناطق گرمتر اطراف آن نیز از اواسط بهار که میان اردیبهشت ماه است، گلهای محمدی میشکفند و تا پایان اردیبهشت ماه نیز گلاب گیری در این مناطق پایان میپذیرد. با توجه به آب و هوای مناسب کاشان در این زمان از سال، میتوانید زمانی را نیز به بازدید از جاهای دیدنی کاشان اختصاص دهید.
گلاب گیری کاشان چه زمانی است؟
بهترین زمان برای سفر به کاشان و شرکت در مراسم گلاب گیری این شهر اردیبهشت ماه است. از پانزدهم اردیبهشت مرغوبترین و معطرترین گلهای محمدی جهان در شهر کاشان و مناطق اطراف آن شکوفا میشوند. در اردیبهشت بوی عطر گل سرخ مسافران را سرمست میکند و مزارع گل محمدی در زیباترین وضعیت خود هستند.
بهطور کلی شهر کاشان آب و هوای گرمتری نسبت به شهرهای قمصر و نیاسر دارد و به همین دلیل گلهای محمدی در کاشان زودتر باز میشوند. از اوایل اردیبهشت ماه گلهای سرخ در کاشان آماده چیدن هستند. در شهرهای قمصر و نیاسر کمی دیرتر و نزدیک به میانههای اردیبهشت ماه چیدن گلها و گلاب گیری آغاز میشود.
در روستای برزک نیز که یکی از پر محصولترین مناطق اطراف کاشان به شمار میرود، شروع مراسم گلاب گیری کمی دیرتر از سایر شهرها و روستاها و پس از پانزدهم اردیبهشت ماه آغاز میشود. این روستا بهدلیل قرار داشتن در منطقه کوهستانی آب و هوای سردتری نسبت به سایر نقاط اطراف کاشان دارد. بهطور کلی برداشت گل محمدی در بخش مرکزی کاشان از اوایل اردیبهشت آغاز میشود و تا اواخر خرداد ماه در روستاهای «کامو» و «جوشقان قالی» به پایان میرسد.
بهترین زمان از روز برای چیدن گلهای محمدی ساعات نخست روز و پیش از تابش مستقیم آفتاب است. پس از تابش مستقیم خورشید ممکن است گلها کمی پژمرده شوند و بر کیفیت گلاب حاصل از آنها تأثیر بگذارند. کیفیت گلاب به دست آمده از گلهای چیده شده پیش از طلوع آفتاب، بسیار بیشتر از سایر گلابها است.
اگر در ساعتهای نخست روز برای بازدید از مزارع گل محمدی بروید، خنکی و عطر پیچیده در هوا لذت بازدید شما را دوچندان میکنند. جشنواره گلاب گیری کاشان که از زمان شروع تا پایان برداشت گل محمدی ادامه دارد، هر سال در حدود یک ماه از پانزدهم اردیبهشت تا پانزدهم خرداد به طول میانجامد.
محل گلاب گیری کاشان
کاشان و شهرها و روستاهای اطراف آن محل پرورش گل محمدی هستند؛ اما مزارع گل سرخ واقع در کوهپایههای اطراف کاشان، محصول با کیفیتتری میدهند. گلهایی که در مناطق خشکتر و نزدیکتر به کوه میرویند به نسبت گلهای نقاط مرتفع کیفیت پایینتری دارند. به همین دلیل گلاب حاصل از گلهای محمدی در مناطق کوهستانی مطبوعتر است و قیمت بالاتری نیز دارد.
شهر قمصر را بهعنوان معروفترین مکان برگزاری مراسم گلاب گیری در اطراف کاشان میشناسند. گردشگران داخلی و خارجی زیادی در طول فصل بهار از این شهر بازدید میکنند
کاشان و شهرهای قمصر، نیاسر و مشهد اردهال، مهمترین شهرهای گلاب گیری محسوب میشوند.
شهر قمصر در ۴۰ کیلومتری جنوب، شهر نیاسر در ۳۵ کیلومتری غرب و شهر مشهد اردهال در ۴۰ کیلومتری شمال غربی شهر کاشان قرار دارند. مزارع اطراف این شهرها از نیمه اردیبهشت ماه پر از گل محمدی میشوند و قدم زدن در میان این باغهای پر گل میتواند خاطرهای بهیادماندنی برای شما رقم بزند.
شهر قمصر در میان سایر شهرها و روستاهای اطراف کاشان معروفترین جشنواره گلاب گیری را برگزار میکند. سراسر این شهر در اردیبهشت ماه مملو از گلهای سرخ است و کارگاههای گلاب گیری پر از گردشگران است. مردم قمصر با رویی گشاده از مسافران استقبال میکنند و مراحل سنتی گلاب گیری را برای علاقهمندان به یادگیری این شیوه، توضیح میدهند.
بسیاری از اماکن مذهبی مانند کعبه در طول سال با گلاب ناب تولید شده در کاشان شسته میشوند. روستای تاریخی و زیبای نیاسر نیز از دیگر مناطق برجسته اطراف کاشان است که ساکنان آن مراسم گلاب گیری را به شیوهای سنتی و با شادی و پایکوبی برگزار میکنند. گردشگران زیادی نیز برای لذت بردن از طبیعت زیبا و مزارع گل محمدی نیاسر در اردیبهشت ماه به این منطقه سفر میکنند.
روستاهای گلاب گیری کاشان
روستاهای اطراف کاشان نیز از بهترین مناطق پرورش گل محمدی به شمار میروند و بعضی از آنها محصول قابلتوجهی دارند. روستاهای ون، سار، وادقان، خاوه، قالهر، مرق، ویدوج، کامو، جوشقان قالی و آذران از جمله روستاهایی هستند که مزارع گل سرخ در آنها قرار دارد. این روستاها بهدلیل داشتن آب و هوای خنکتر و محیط سرسبزتر به نسبت سایر نقاط اطراف کاشان، مورد توجه گردشگران زیادی قرار میگیرند.
روستاهای وادقان و ون در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال غربی کاشان باکیفیتترین گل محمدی و در نتیجه مرغوبترین محصول گلاب را دارند. غلظت گلاب به دست آمده در این روستاها بسیار بالا است و در مزارع آنها محصولات دیگری نیز به عمل میآیند. انواع عرقیات سنتی از گیاهان کوهپایهای در این مناطق تولید میشوند. کتیرا یکی از گیاهانی است که در این روستاها کشت میشود و محصولات تولید شده از آن کیفیت بالایی دارند.
مراسم گلاب گیری کاشان
در فصل بهار پس از پر شدن مزارع گل محمدی در کاشان و شهرهای اطراف آن، گلها را میچینند. در سالهایی که هوا گرمتر است این فرآیند از روزهای پایانی فروردین ماه و در حالت معمول از اواسط اردیبهشت آغاز میشود. اگر در ساعتهای نخست روز به تماشای کارگاههای گلاب گیری در نقاط مختلف کاشان بروید، دستههای بزرگ گل محمدی را چیده شده برای بازدید گردشگران خواهید دید.
گلهای چیده شده را در کارگاههای گلاب گیری درون دیگهای بزرگ مسی میریزند. این دیگها به لولههایی متصل هستند که سر دیگر آنها به ظرفهای دیگری میرسد. بخار حاصل از جوشاندن گل محمدی با عبور از لولهها و رسیدن به محفظهای که درون آب سرد قرار دارد به گلاب تبدیل میشود.
اگر فرآیند تقطیر را دوباره تکرار کنند، این بار گلاب دو آتشه به دست میآید و از تقطیر گلاب دو آتشه نیز، گلاب ناب و خالص حاصل میشود که بسیار غلیظ است و عطری بینظیر دارد. در روش تقطیر سنتی برای هر یک کیلوگرم گل محمدی، یک لیتر آب در دیگ مسی میریزند. هر دیگ مسی بین ۳۰ تا ۵۰ گیلوگرم ظرفیت گل سرخ دارد و با درپوشی مسی مسدود میشود. فاصله بین درپوش مسی با دیگ را با استفاده از مخلوط تفاله گل و آرد نان میپوشانند تا هیچ اتلاف بخاری صورت نگیرد. با استفاده از ابزار مخصوص فشار داخل دیگ را نیز کنترل میکنند.
گلاب خالص تلخ است و هیچ رنگی ندارد؛ البته تلخی گلاب نباید بهمدت طولانی در دهان باقی بماند، زیرا نشاندهنده وجود اسانس غیرطبیعی و ناخالصی در گلاب است. برای نگهداری از گلاب بهخصوص در مدت زمان طولانی بهتر است از ظروف شیشهای استفاده کنید. استفاده از ظرفهای پلاستیکی یا فلزی کیفیت گلاب را در طول زمان از بین میبرند.
فرآیند تقطیر به روش سنتی در هر بار جوشاندن دیگ بین پنج تا هفت ساعت طول میکشد. گرچه در گذشته تنها راه برای عصاره گیری از گل محمدی شیوه گلاب گیری سنتی بود، در حال حاضر این فرآیند به صنعتی شکوفا در کاشان تبدیل شده است و کارخانههایی نیز در همین راستا تاسیس شدهاند.
با این وجود روش سنتی گلاب گیری کاشان با برگزاری مراسم ویژه و جشن و پایکوبی همچنان رواج دارد و بهشکل سنتی ماندگار و با ارزش در آمده است. برای لذت بیشتر گردشگران این آیین سنتی را همراه با پخش موسیقی و پذیرایی از بازدیدکنندگان انجام میدهند.
آیین گلاب گیری کاشان را با عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی و معنوی ایران به ثبت رساندهاند. در حال حاضر پیشنهاد ثبت این میراث معنوی در فهرست میراث ناملموس یونسکو نیز از طرف ایران به سازمان جهانی یونسکو ارائه شده و پرونده مربوط به این اثر به دست ایران در حال تکمیل است. با توجه به شستوشوی خانه کعبه در شهر مکه در زمان پایان یافتن مراسم گلاب گیری کاشان، ثبت این فرآیند در فهرست آثار ناملموس یونسکو بهعنوان اثر معنوی مشترک بین کشورهای ایران و عربستان بررسی میشود.
انواع گلاب کاشان
گلاب انواع متفاوتی دارد و معمولا کاربردشان با یکدیگر فرق میکند. به عنوان مثال گلابی که برای مصارف خوراکی مجاز است با گلابی که برای مصارف درمانی کاربرد دارد متفاوت است. هر چقدر میزان گل محمدی بیشتر باشد گلاب کیفیت بهتری دارد.
گلاب سنگین
این نوع گلاب به دلیل غلظت خوب و کیفیت بالا مناسبترین گلاب برای مصرف خانگی و عموم است و به عنوان گلاب ممتاز یا درجه یک شناخته میشود. برای تهیه گلاب سنگین تقریبا 80 لیتر آب داخل دیگ مسی میریزند و بعد از به جوش آمدن آن 30 تا 35 کیلوگرم گل سرخ به آن اضافه میکنند. با این روش 40 لیتر گلاب سنگین به دست میآید.
گلاب سبک
این نوع گلاب برای مصرف خانگی است و نسبت به گلاب سنگین یا درجه یک غلظت و عطر کمتری دارد. برای تهیه گلاب سبک تقریبا 80 لیتر آب داخل دیگ مسی میریزند و بعد از به جوش آمدن آن 10 تا 20 کیلوگرم گل سرخ به آن اضافه میکنند. با این روش 40 لیتر گلاب سبک به دست میآید.
گلاب دو آتیشه
گلاب دو آتیشه کاشان یکی از انواع گلاب است که برای تولید آن به جای آب از گلاب استفاده میشود. به این شکل که گلهای محمدی و گلاب را درون دیگ مسی میریزند و فرآیند تقطیر را انجام میدهند. در واقع فرآیند تقطیر دوبار انجام میشود. این نوع گلاب، غلظت بالایی دارد و ممکن است طعم تلخ و گس آن مورد پسند همه نباشد.
گلاب سه آتیشه
گلاب سه آتیشه به این شکل تولید میشود که گلهای محمدی و گلاب دوآتیشه را درون دیگ مسی میریزند و فرآیند تقطیر را انجام میدهند. در واقع در این روش فرآیند تقطیر سه بار انجام میشود. گلاب دو آتیشه و سه آتیشه معمولا در مقدار کمتری تولید میشوند چون مصارف خاصتری دارند.
گلاب پس آب
در صورتی که بعد از عمل تقطیر و گلاب گیری دوباره روی تفالههای گل محمدی باقی مانده در دیگ، آب ریخته شود و عمل تقطیر مجددا روی تفالههای گل انجام شود، گلابی رقیق به نام گلاب پساب تولید میشود که مسلما کیفیت و عطر کمتری نسبت به سایر گلابهای تولید شده دارد.
کاشان، بهشتی در دل کویر
شهر کاشان علاوه بر اماکن تاریخی و گردشگری خود که برای گردشگران داخلی و خارجی بسیار جذاب است، هر ساله جشنوارهها و مراسم سنتی ویژهای برگزار میکند که از معروفترین آنها، مراسم گلاب گیری است و علاوه بر کاشان، در بخشها و روستاهای اطراف آن هم اجرا میشود.
اردیبهشتماه میتواند مناسبترین زمان برای سفر به این منطقه باشد. میتوانید در کنار تماشای آیین سنتی گلاب گیری، از جاهای دیدنی کاشان هم بازدید کنید و سفری خاطرهانگیز و به یاد ماندنی داشته باشید.
در طول چند هفتهای که مردم شهر مشغول مراسم گلاب گیری هستند، عطر گل و گلاب در جایجای شهر میپیچد و فضایی معنوی حال و هوای کاشان را دربرمیگیرد. دو شهر قمصر و نیاسر مرکز اصلی گلاب گیری کاشان به شمار میروند و حجم بالایی از باغهای گل محمدی را به خود اختصاص داده اند.
جاذبههای تاریخی و گردشگری کاشان آنقدر زیاد است که نمیتوان آن را در یک آخر هفته گنجاند، سعی کنید با یک برنامه منظم از تمام زیباییهای گردشگری این منطقه بازدید کنید و سفری جذاب و بینظیر را تجربه کنید.
مراسم گلاب گیری در چه شهرهایی برگزار میشود؟
با اینکه همیشه گلاب و مراسم گلاب گیری را به شهر قمصر کاشان نسبت میدهند اما این مراسم در شهرهای دیگری مثل نیاسر، برزک و روستاهای ون، سده، وادقان و… هم برگزار میشود.
گلاب گیری کاشان
میگویند مرغوبترین گلاب کاشان در روستاهای وادقان و ون تولید میشود. این روستاها در فاصله 50 کیلومتری از شهر کاشان قرار گرفتهاند و گلاب غلیظتری نسبت به سایر مناطق تولید میکنند. البته تمام گلابهایی که در این مناطق تولید میشود مرغوب و باکیفیت هستند.
کاشان، قمصر، نیاسر و برزک معروفترین مناطقی هستند که هر ساله مراسم گلاب گیری را به جا میآورند. اما در این بین قمصر کاشان، مشهورترین مراسم گلاب گیری را برگزار میکند و گردشگران بسیاری را به سمت خود میکشاند.
جشنواره گلاب گیری قمصر
شهر قمصر را با گلاب مرغوبش میشناسند و بخش اعظم گردشگران در ماههای اردیبهشت و خرداد از این منطقه بازدید میکنند.
اطراف این شهر، پر است از باغهای گل سرخ. اردیبهشت که میشود عطر گل و گلاب فضای شهر را عطرآگین کرده؛ در تمام کارگاههای گلاب گیری به روی گردشگران باز است و مردم خونگرم و مهماندوست قمصر با رویی گشاده، نحوه صحیح گلاب گیری را توضیح میدهند. قدم زدن در شهر حال وهوایی معنوی دارد.
جشنواره گلاب گیری نیاسر
یکی از بخشهای اصلی مراسم گلاب گیری کاشان، روستای تاریخی نیاسر است. هر ساله از اواسط اردیبهشتماه مراسم گلاب گیری در نیاسر برگزار میشود و گردشگران بسیاری را از اقصی نقاط کشور به سمت خود جذب میکند.
ابزار ویژه گلاب گیری
- دیگ مسی که ظرفیتی بین 120 تا 150 لیتر دارد.
- تغار مسی که به عنوان درپوش دیگ به کار میرود.
- پارچ دستهدار از جنس مس که ظرفیتی حدود ۳۰ تا ۴۰ لیتر دارد و داخل آب سرد قرار میگیرد.
- چهار عدد نی کوچک تو خالی که رابط بین دیگ و پارچ است.
- حوض آب و دستگاه حرارتی که زیر دیگ قرار میگیرد.
فرآیند گلاب گیری به روش سنتی
ابتدا دیگ مسی را روی حرارت قرار میدهند و تقریبا 30 کیلوگرم از گلهای محمدی چیده شده را در داخل هر دیگ میریزند و 80 لیتر آب به آن اضافه میکنند و بر روی آن درپوش مسی میگذارند و وزنهای هم با هدف کنترل فشار به وجود آمده از بخار بر روی آن قرار میدهند و در نهایت با استفاده از مقداری پوشاننده مخصوص که معمولا مخلوطی از تفاله گل و آرد نان است فاصله بین دیگ و درپوش مسی را پر میکنند. این کار باعث میشود که بخار کمتری هدر برود.
در نهایت پارچ مسی را در آب میگذارند و به وسیله چندین لوله چدنی آن را ثابت نگه میدارند به طوری که قسمت بالایی آن حداقل 20 سانتیمتر از آب بیرون باشد.
مسیریابی قمصر کاشان
شاید برایتان سؤال شده باشد که اگر بعد از گشت و گذار در کاشان و بازدید از جاذبههای آن هوس شرکت در مراسم گلاب گیری قمصر را داشتیم چگونه میتوانیم به آن دسترسی داشته باشیم؟ باید در پاسخ بگوییم که از مرکز کاشان تا قمصر تنها ۳۰ کیلومتر است و با ۳۰ دقیقه رانندگی میتوانید خود را به آن شهر برسانید.
برای این کار میبایست ۳۰ کیلومتر را از کاشان به سمت جنوب برانید زیرا قمصر با موقعیت هندسی ۲۶ ۵۱ طول شرقی و ۴۵ ۳۳ عرض شمالی در قسمت جنوبی کاشان قرار گرفته است. قمصر کاشان دیدنیهای معروف دیگری نیز دارد که به نامهای موزه گلاب و باغ پرندگان شناخته میشود. در سفر به قمصر میتوانید با این مناطق گردشگری نیز آشنا شوید.
بهترین گلاب گیری کاشان در کدام منطقه است؟
مرغوبترین گلاب کاشان مربوط به روستای وادقان و ون است که در 50 کیلومتری شمال کاشان، در مرز استانهای قم ، اصفهان و مرکزی قرار دارند. علاوه بر گلاب سایر عرقیجات و کتیرای مرغوبی نیز در این روستاها بدست میآید.