سفر به قنات زارچ يزد ؛ قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات جهان + مشخصات و آدرس

قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات جهان به نام قنات زارچ در استان یزد واقع شده است كه قدمت این قنات بیش از 3 هزار سال است. گروه سفر شادمگ اطلاعاتي را در خصوص اين قنات زيبا به شما ارائه كرده است.

قنات زارچ کجاست؟

قنات زارچ از جاهای دیدنی یزد محسوب می‌شود و یکی از ورودی‌های آن در خیابان سید گلسرخ و در محله کوشک نو به روی بازدیدکنندگان باز است. در واقع، با عبور از کوچه‌های پیچ‌درپیچ در بافت تاریخی یزد به طولانی‌ترین قنات زارچ می‌رسید.

آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان سید گلسرخ، محله کوشک نو

معرفی زارچ

قنات زارچ ۳,۵۰۰ سال قدمت دارد و حفر آن به ‌پیش از اسلام می‌رسد. طول مسیر قنات زارچ یزد از کوه‌های فهرج تا زارچ است که حدود ۸۸ کیلومتر می‌شود و به همین دلیل آن را به‌عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا می‌شناسند.

بیش از ۲,۱۱۵ حلقه چاه در مسیر قنات زارچ یزد قرار دارد. این قنات، دارای سه‌ شاخه یا تونل زیرزمینی مجزا است که «شور، شیرین و ابراهیم خویدکی» نام دارند.

دو شاخه‌‌ ابراهیم خویدكی و شیرین، شاخه‌های خشک‌شده این قنات قدیمی در زارچ هستند و فقط شاخه شور به طول ۷۲ كیلومتر امروزه آبدهی دارد كه میزان آبدهی آن در بالا‌دست قنات، ۶۰ لیتر در ثانیه و در مظهر قنات، ۲۸ لیتر در ثانیه است.

قنات زارچ

شاخه شور قنات زارچ از پایاب مسجد جامع یزد می‌گذرد. این پایاب حدود ۶۰ پله دارد که دسترسی به آب قنات را میسر می‌کند. دلیل شوری آب این شاخه این است که مادرچاه در منطقه آب شور قرار دارد و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر به‌اصطلاح محلی لب‌شور است. در بخش‌های مختلف قنات، نورگیرهایی وجود دارد که نقش مهمی در این سازه داشته‌اند.

قنات زارچ در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۸۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. ضمن اینکه در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، ۱۱ قنات ایرانی در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند.

در این میان قنات با عنوان طولانی‌ترین قنات ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.

تاریخچه قنات زارچ

مجموعه مطالعات تاریخی درباره قنات زارچ این احتمال را تقویت می‌کند که زمان بهره‌برداری از این قنات حدود سال‌های ۱۳۰۰ میلادی بوده است.

پس از ورود اسلام به ايران، مسجد جامع تاریخی شهر يزد نيز در حريم قنات ساخته شد و چند ميله چاه اين قنات در محدوده اين مسجد قرار گرفت تا علاوه بر پر كردن آب‌انبار وسيع زير مسجد، نمازگزاران بتوانند از آب قنات برای وضو استفاده كنند.

در تاریخچه مسجد جامع یزد نیز ذکری از این قنات به میان آورده شده و نوشته‌ شده است:‌

…در قرن چهارم هجری ابوعلا کالنجار پایابی بر مسجد جامع ساخت که قنات زارچ از میان آن می‌گذشته…

از ویژگی‌های قنات می‌توان به مقطع مربعی چاه‌های آن در مقایسه با همتایان دیگر اشاره کرد كه مقطعی بیضوی یا دایره‌وار دارند. پیشینه حفر چنین چاه‌هایی به زمان زرتشتیان می‌رسد.

مسیر قنات

مبدا قنات در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می‌شود و از محله‌های مختلف شهر از جمله میدان امیر چقماق عبور می‌کند. آب قنات پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج می‌شود و به‌طرف زارچ حرکت می‌کند.

مدیریت آب قنات زارچ

مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب قنات زارچ به عهده شورای قنات زارچ است که پنج نفر عضو دارد و از سوی کلیه مالکان و شاربین قنات انتخاب می‌شود. شورای قنات یک نفر را به‌عنوان نماینده تام‌الاختیار به‌مدت یک سال معرفی می‌کند تا از کلیه مالکان و شاربین قنات خود کمک بگیرد.

همچنین رابط بین کشاورزان و ادارات مربوطه باشد. نماینده مذکور جهت حفاظت و نگهداری و حفر پیشکار، مقنی و کارگر قنات را به کار می‌گیرد تا به نحو احسن هرگونه عملیات مورد نیاز را به‌خوبی انجام دهد و دستمزد کارگران را پرداخت کند.

از سوی شورای قنات دو نفر به‌عنوان میراب جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یکی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به‌مدت یک سال انتخاب می‌شوند. میراب با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد و بر حسب نوبت، آب را به کشاورزان تحویل می‌دهد.

سرچشمه زارچ ۶ شبانه‌روز آب و محل توده زارچ ۹ شبانه روز آب دارد. همچنین دستمزد میراب که به نام «سد» معروف است، از روی سهم آب کشاورزی در هر ۱۵ روز یک بار به میزان یک جرعه آب (به‌مدت ۱۱ دقیقه) تحویل می‌شود.

وضعیت کنونی قنات زارچ

تا نیم قرن پیش آبدهی قنات بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود؛ اما به‌دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به‌شدت كاهش یافته است.

توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان‌سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه‌ها، نشست فاضلاب‌ها به درون قنات و قراردادن لوله‌های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات، مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجود آورده است.

حتی در حال حاضر ۳۰ کیلومتر از قنات زارچ از زیر شهر یزد عبور می‌کند و در دو نقطه بافت قدیم که فاقد فاضلاب هستند، برخی از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت کرده‌اند. با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده است.

اما همچنان ادامه دارد. هدایت فاضلاب‌ها به قنات حتی سبب ایجاد گاز دی‌اکسید کربن در قنات شده كه این امر لایروبی را برای مقنیان مشكل و خطرآفرین کرده است.

کارشناسان بر این باور هستند که قنات زارچ با وجود خشکسالی‎‌ها و تغییرات اقلیمی مقاومت کرده و هنوز خشک نشده است و با حفر پیشکار و لایروبی ورودی این قنات در خویدک و فهرج می‌توان آبدهی کنونی آن را افزایش داد.

تعداد شاخه های قنات زارچ

قنات زارچ در مجموع از سه شاخه با نام های شیرین، شور و ابراهیم خویدکی تشکیل شده است. در ضمن سه شاخه طولانی ترین قنات جهان کاملا جدا از هم می باشند.

شاخه ای که از مسجد جامع یزد می گذرد شاخه شور قنات می باشد و علت شوری این شاخه چاه مادر آن است که در منطقه ای از آب های شور قرار گرفته است. از طریق 60 پله امکان دسترسی به این پایاب وجود دارد.

بررسی وضعیت کنونی قنات

همان طور که گفتیم قنات زارچ 3 شاخه دارد. البته شاخه های شیرین و ابراهیم خویدکی به طور کامل خشک شده اند. در حال حاظر تنها شاخه شور فعال است و حدود 72 کیلومتر آبدهی می کند. شاخه شور در بالا دست بیشتر میزان آبدهی خود را دارد که حدود 60 لیتر در ثانیه می باشد.

این درحالی ست که تا کمتر 50 سال پیش، میزان آبدهی قنات زارچ یزد، بیش از 150 لیتر در ثانیه بود. حفر چاه های بی رویه، ساختمان سازی در حریم قنات، نشست و هدایت فاضلاب ها به درون قنات و .. از علل کاهش آبدهی قنات زارچ شده اند و معجزه تاریخی یزد را رو به مرگ کشانده اند.

آسیاب‌های قنات زارچ

جالب است بدانید که دو آسیاب آبی در مسیر قنات وجود دارد: آسیاب وزیر و آسیاب کوشکنو. این قنات در مسیر حرکت آب، دو آسیاب را به حرکت در می‌آورد که هر کدام از این آسیاب‌ها هم نوعی میراث تاریخی به‌شمار می‌روند و در حال مرمت هستند.

مالکان قنات

مالکان فعلی قنات زارچ 10 نفر می باشند و حدود 800 خانوار از آب این قنات جهت کشاورزی استفاده می کنند. در حال حاضر حدود 40 هکتار توسط این قنات آبیاری می شود.

بررسی چاه های مربعی، یادگار دوران زرتشتیان

یکی دیگر از ویژگی های عجیب قنات زارچ یزد ، وجود چاه هایی با مقطع های مربعی می باشد که برخلاف دیگر قنات ها می باشد. زمان احداث چاه ها مربعی طولانی ترین قنات جهان به دوران زرتشتیان باز می گردد.

نکاتی درباره قنات زارچ

نورپردازی پایاب وزیر با لامپ ۱۲ ولت انجام شده است تا برای ورود گردشگران ایمن باشد.
یکی از نکات قابل‌توجه این قنات، مسیرهایی است که با اختلاف ۱۰ متر ارتفاع به یکدیگر رسیده‌اند. در حالی که تراز این قنات صفر است و این شگفتی را برای بازدیدکنندگان به‌دنبال دارد که این اختلاف تراز چگونه مدیریت شده است.
از بدو ورود به آسیاب وزیر تا انتها ۴۰۰ متر پیاده‌روی دارد و ۱۲۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری را تا محل قنات طی می‌کند. برای بازسازی پله‌ها از تراورس راه آهن استفاده شده است.
این قنات از سال ۱۳۴۰ هجری شمسی تاکنون ۲۰ کیلومتر جلوتر رفته و هرچه سفره زیرزمینی پایین‌تر رفته است، مقنی‌ها نیز در دل آب فرو رفته‌اند.

بهترین زمان بازدید از قنات‌

اگر به آب‌وهوای گرم حساس هستید باید بدانید که یزد یکی از گرم‌ترین شهرهای کشور به شمار می‌رود. برای همین هم بهترین زمان از نظر آب‌وهوایی برای سفر به این منطقه و بازدید از قنات زارچ یزد، از اوایل اسفند تا اواسط اردیبهشت است. در این بازه آب‌وهوای معتدل شهر موقعیت مناسبی برای گردش و بازدید از جاهای دیدنی یزد فراهم می‌کند.

ممکن است شما هم جزو آن دسته از افراد باشید که شلوغ یا خلوت بودن شهر در هنگام سفر برایتان مهم است. در این صورت وظیه خودم می‌دانم که به شما بگویم از سفر به یزد در تعطیلات نوروز خودداری کنید. جاذبه های تاریخی یزد آن را تبدیل به یکی از مقاصد گردشگری در تعطیلات نوروز تبدیل کرده است.

اگر اهل گردش در خلوتی شهر هستید، تابستان فصل مناسب‌تری است. البته گرمای تابستان طاقت‌فرساست و باید برای خنک شدن به مناطق خنکی مثل قنات‌ها سر بزنید.